Gelenek’in bu sayısında heyecan verici bir belgeye yer veriyoruz. Değerli araştırmacı Hazal Yalın’ın Rusya Devlet arşivlerindeki çalışmaları sırasında ulaştığı ve Türkçeye kazandırdığı belgeyi kendisinin çevirisi ve bir sunuş yazısıyla yayınlıyoruz.

Türkiye, İngiltere ve Fransa arasında 19 Ekim 1939’da Ankara’da imzalanan üçlü “karşılıklı yardım anlaşması” Türkiye Cumhuriyeti’nin uluslararası konumlanışındaki kırılma noktalarından biridir. Dümenin İngiltere liderliğindeki Batı emperyalizmine doğru kırılması karşısında Sovyet liderliğinin Türkiye analizinde yenilenmeye gittiği anlaşılmaktadır. Değerlendirmenin bir boyutu da Komintern’i ilgilendirmiş, Komintern Yürütme Kurulu da Türkiye Komünist Partisi’nin görevlerini gözden geçirme gereği hissetmiştir.

Belge, Komintern ve dolayısıyla Sovyet liderliği ile uluslararası komünist hareketin 1939 itibariyle Türkiye’ye ilişkin geliştirdiği analize ilişkin önemli veriler içeriyor. Bu öneminin ötesinde TKP tarihinin yakın zamana kadar rivayetlerin gölgesinde kalmış olan bir zaman dilimine, somut olarak separat veya desantralizasyona ilişkin olarak da ufuk açıyor. Bu dönem TKP tarafından hazırlanarak Yazılama Yayınevi tarafından kısa süre önce yayınlanan Parti Tarihi çalışmasının ikinci kitabında ele alınmıştı.[1]

Separat terimi, ülke partilerinin bağlı oldukları bir üst örgüt, bir “dünya partisi” niteliğindeki Komünist Enternasyonal’in bir seksiyonunu, bu örnekte TKP’yi bu yapıdan ayırma anlamına gelmektedir. O güne kadar TKP’nin örgütsel ve siyasi çalışmaları, diğer seksiyonlar gibi sosyalist iktidarı amaçlıyor, bu anlamda komünizm adına bir faaliyet yürütülüyordu. Separatla birlikte TKP’nin kendi adına ve komünizm hedefli bir faaliyet yürütmesinin yerine, merkezi bir siyasi yayını olmayan, bilinen Bolşevik örgütlenme modeli yerine üyeleri sendikalar, halk evleri gibi düzen içi kurumlarda çevre oluşturmaya çalışan gevşek bir yapılanmaya geçmesi öngörüldü. Bu değişim partinin Merkez Komite’nin varlığını koruyarak illegal çalışmasını durdurması anlamına da geliyordu. Komintern’in 1935’te toplanan 7. Dünya Kongresi faşizmin yükselişine karşı cepheler kurulmasını kararlaştırmıştı ve separat kararı cephe taktiğinin Türkiye’ye nasıl uyarlanacağına ilişkin bir tartışmanın sonucu olarak şekillenmişti.

Bu karar çoğunlukla toptancı bir yargının konusu olmuştur. TKP’nin tamamen tasfiye edildiği, edilmek istendiği öne sürülmüş, bunun arkasında Sovyet liderliğinin Türkiye egemen güçleriyle ilgili yanlış analizlerinin, sınıf uzlaşmacı perspektifinin yattığı iddia edilmiştir. Elbette buna paralel biçimde TKP’nin de kendisini Kemalizm’in içinde erittiği yolunda bir efsane şekillendirilmek istenmiştir.

Karar kuşkusuz bir geri çekilme anlamına geliyordu ve 1942’ye kadar parti sessizliğe gömülecekti. Komintern nesnel ve öznel koşulların mevcut TKP’nin daha ileri hedeflerle hareket edebilmesine el vermediği yargısına varmıştı. Başka kaynakların yanı sıra yayınlamakta olduğumuz bu belge, uluslararası komünist hareketin bu tür bir negatif değerlendirmenin ötesinde iflah olmaz yanılsamalar içinde olmadığını, uzlaşmacı hayalleri de Türkiyeli komünistlere dayatmadığını sergilemektedir. Gerçekten de separat kararından kısa süre sonra Komintern’in TKP’yi yeniden aktif bir üye olarak görmek istediği ve bu yönde bir zorlama denediği anlaşılmaktadır.

Komintern ve TKP liderliklerine mükemmellik atfetmek elbette doğru değildir. Ancak özetlediğimiz toptancı yargı anti-Sovyet ve anti-komünist bir işlev gören bir karalamadır. Olaylar hiç de söylendiği kadar basit değildir.

TKP’nin aktif mücadele ve örgütlenmeye dönmesini öngören bu belgede geride bırakılması istenen durgunluk TKP liderliğinin hanesine yazılmıştır. Bu yargıyı tartacak bir hassas terazi söz konusu olamaz. Ancak Komintern’in TKP üzerindeki etkisinin tanımlı ve kaçınılmaz olduğunu dikkate almak gerektiği gibi, bu durumu bağlı partilerin başarı ve başarısızlıklardan sorumlu tutulmamalarına vardırmaktan da uzak durulmalıdır. TKP, desantralizasyon kararı alındığı sırada birkaç yıllık uğraşların sonunda ayağa kalkmayı başaramamış, merkezi kadrolaşma denemeleri kadük olmuş bir yapıdır. Kuşkusuz bu siyasi başarısızlığı bir beceriksizlik olarak tasnif etmek de açıklama gücünden yoksun kalır. Parti Tarihi çalışmamızda başarısızlığın ülkenin içinden geçtiği değişim süreciyle, yani nesnel nedenlerle ve bu süreçte Partinin emekçiler adına stratejik bir yanıt üretememesiyle, yani öznel zaaflarla bir bütün içinde değerlendirmeye çalışmıştık. Öte yandan Komintern de, 1914-1918 paylaşım savaşıyla kabaran devrimci dalganın geri çekildiği koşullarda nesnel ve öznel kısıtlarla çevrili bir mücadele sürdürüyor, olanak ve riskleri inceden inceye hesaplamaya çalışıyordu.

Komintern’in 1939’da TKP’yi aktif, mücadeleci bir örgüt olmak doğrultusunda yeniden zorlaması patlak veren savaş koşulları, yine Komintern’in net biçimde saptadığı Türkiye’deki siyasi gericilik ve baskılar, Partinin söz konusu dönemece yeterli kitle bağları ve kadro birikiminden yoksun biçimde girmiş olması gibi nedenlerle sonuç vermemiş görünmektedir. Komintern’in Partiyi aktive etmek için ne ölçüde ısrarcı olduğunu ise tam olarak bilmiyoruz.

Hazal Yalın’ın Rusya Devlet Sosyal Siyasi Tarih Arşivi’nde (РГАСПИ / RGASPİ) bularak Rusçadan Türkçeye çevirdiği belgenin orijinali Almanca. Yalın, düştüğü bir dipnotta belgenin Almanca aslında Komünist Enternasyonal Yürütme Kurulu sekreteri Wilhelm Pieck’in kenar notları bulunduğunu belirtmiş. Pieck’in 1919’da Almanya KP’nin Merkez Komitesi’nde görev alan, 1935’te genel sekreterliği üstlenen, Yürütme Kurulu sekreterliği dahil olmak üzere üst düzey Komintern görevlerinin ardından 1949’da Demokratik Almanya Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı’na gelen bir isim olduğunu da biz ekleyelim…  Hazal Yalın’a bu değerli katkısı ve belgenin TKP yayınları aracılığıyla okura ulaşmasını tercih ettiği için teşekkür ediyoruz.

[1] Parti Tarihi, Türkiye Komünist Partisi Arayış Yılları, cilt 2, Yazılama yayınevi, İstanbul, Ekim 2012, s.83-97.